कोपेन का जलवायु वर्गीकरण/ Koppen Climate Classification

Sharvan Patel
0

कोपेन का जलवायु वर्गीकरण (Köppen Climate Classification)

यहाँ कोपेन (Köppen) के जलवायु वर्गीकरण पर एक विस्तृत, परीक्षा-उपयोगी पोस्ट प्रस्तुत है, जो कक्षा 11–12, प्रतियोगी परीक्षाओं और सामान्य अध्ययन—सभी के लिए उपयुक्त है।

1. भूमिका (Introduction)

कोपेन का जलवायु वर्गीकरण जर्मन मौसम वैज्ञानिक व्लादिमीर कोपेन (Wladimir Köppen) द्वारा प्रस्तुत किया गया था। यह वर्गीकरण मुख्यतः तापमान (Temperature) और वर्षा (Precipitation) के आँकड़ों पर आधारित है तथा वनस्पति (Natural Vegetation) के वितरण से भी इसका घनिष्ठ संबंध है।

“Climate is best reflected by vegetation.” – Wladimir Köppen

कोपेन ने यह माना कि किसी क्षेत्र की जलवायु को वहाँ की प्राकृतिक वनस्पति सबसे अच्छे रूप में दर्शाती है।

2. कोपेन वर्गीकरण की विशेषताएँ

  • यह तापमान एवं वर्षा पर आधारित वैज्ञानिक वर्गीकरण है।
  • विश्व को 5 प्रमुख जलवायु समूहों में बाँटा गया है।
  • जलवायु को अक्षरों (Letters) द्वारा दर्शाया जाता है।
  • यह वर्गीकरण सरल, व्यावहारिक और व्यापक रूप से स्वीकार्य है।

3. कोपेन वर्गीकरण का आधार

कोपेन ने जलवायु के निर्धारण के लिए निम्न तत्वों को आधार बनाया:

  • औसत मासिक तापमान
  • वार्षिक एवं मौसमी वर्षा
  • वनस्पति का प्रकार
  • गर्म एवं ठंडे महीनों का तापमान

4. कोपेन के प्रमुख जलवायु समूह

कोपेन ने जलवायु को A, B, C, D, E — पाँच मुख्य वर्गों में विभाजित किया।

(A) उष्णकटिबंधीय जलवायु (Tropical Climate)

सामान्य विशेषताएँ

  • सभी महीनों का औसत तापमान 18°C से अधिक
  • वर्ष भर ऊँचा तापमान
  • सूर्य किरणें लगभग लम्बवत् पड़ती हैं
  • वर्षा मुख्यतः संवहन वर्षा के रूप में
  • भूमध्य रेखा के आसपास विस्तार

A जलवायु के उप-प्रकार

1. Af – उष्णकटिबंधीय वर्षावन जलवायु

  • वर्ष भर अत्यधिक वर्षा (200 सेमी से अधिक)
  • कोई स्पष्ट शुष्क ऋतु नहीं
  • आर्द्रता बहुत अधिक
  • तापमान वर्ष भर लगभग समान

वर्षा का कारण:

  • तीव्र संवहन क्रिया
  • आईटीसीजेड (ITCZ) की स्थिति

वनस्पति: घने, सदाबहार, बहुस्तरीय वन – महोगनी, एबोनी, रबर

क्षेत्र: अमेज़न बेसिन, कांगो बेसिन, इंडोनेशिया, मलेशिया

2. Am – उष्णकटिबंधीय मानसूनी जलवायु

  • ग्रीष्म ऋतु में अत्यधिक वर्षा
  • अल्पकालीन शुष्क ऋतु
  • तापमान ऊँचा, पर वर्षा मौसमी

वर्षा का कारण: मानसूनी पवनें, स्थल-समुद्र तापांतर

वनस्पति: मानसूनी पर्णपाती वन – सागौन, साल

क्षेत्र: भारत का पश्चिमी तट, बांग्लादेश, म्यांमार, श्रीलंका

3. Aw – उष्णकटिबंधीय सवाना जलवायु

  • ग्रीष्म ऋतु में वर्षा
  • शीत ऋतु में स्पष्ट शुष्क काल
  • तापमान उच्च, पर वर्षा कम

वनस्पति: लंबी घास, विरल वृक्ष (सवाना)

क्षेत्र: अफ्रीका, ब्राज़ील का पठार, ऑस्ट्रेलिया का उत्तरी भाग

संकेत नाम वर्षा शुष्क ऋतु वनस्पति
Afवर्षावनबहुत अधिकनहींसदाबहार वन
Amमानसूनीअधिकअल्पपर्णपाती वन
Awसवानामध्यमस्पष्टघास व विरल वृक्ष
✨ A = Always Hot | f = fully wet | m = monsoon | w = winter dry

(B) शुष्क जलवायु (Dry Climate)

सामान्य विशेषताएँ

  • वर्षा वाष्पीकरण से कम होती है
  • आर्द्रता बहुत कम
  • वनस्पति विरल या अनुपस्थित
  • जीवन व कृषि पर कठोर प्रभाव

कोपेन ने शुष्क जलवायु को वर्षा की मात्रा और तापमान के आधार पर चार उप-प्रकारों में बाँटा।

B जलवायु के चार उप-प्रकार

1. BWh – उष्ण मरुस्थलीय जलवायु

  • वर्षा 25 सेमी से कम
  • ग्रीष्म ऋतु अत्यंत गर्म
  • दिन-रात तापांतर बहुत अधिक
  • आकाश प्रायः साफ

वनस्पति: कैक्टस, काँटेदार झाड़ियाँ

क्षेत्र: सहारा, थार, अरब, ऑस्ट्रेलिया (आंतरिक भाग)

2. BWk – शीत मरुस्थलीय जलवायु

  • वर्षा अत्यंत कम
  • ग्रीष्म हल्की गर्म
  • शीत ऋतु अत्यंत ठंडी
  • बर्फबारी संभव

क्षेत्र: गोबी मरुस्थल, तिब्बत का पठार

3. BSh – उष्ण अर्द्ध-मरुस्थलीय (स्टेपी)

  • वर्षा सीमित
  • तापमान अधिक
  • सीमित कृषि संभव

क्षेत्र: साहेल, राजस्थान-गुजरात सीमा

4. BSk – शीत अर्द्ध-मरुस्थलीय (स्टेपी)

  • ठंडी जलवायु
  • शीत ऋतु लंबी
  • सीमित वर्षा

क्षेत्र: मध्य एशिया, प्रेयरी क्षेत्र

संकेत नाम तापमान वर्षा उदाहरण
BWhउष्ण मरुस्थलअत्यधिकअत्यल्पसहारा
BWkशीत मरुस्थलठंडाअत्यल्पगोबी
BShउष्ण स्टेपीअधिककमसाहेल
BSkशीत स्टेपीठंडाकमप्रेयरी
✨ B = Dry | W = Desert | S = Steppe | h = Hot | k = Cold

(C) समशीतोष्ण जलवायु

  • शीत ऋतु −3°C से 18°C के बीच
  • ग्रीष्म ऋतु मध्यम गर्म
  • वर्षा मध्यम
  • मानव जीवन के लिए अनुकूल

C जलवायु के उप-प्रकार

1. Cf – आर्द्र समशीतोष्ण जलवायु

  • पूरे वर्ष वर्षा
  • कोई शुष्क ऋतु नहीं

क्षेत्र: पश्चिमी यूरोप, न्यूजीलैंड

2. Cw – शीत ऋतु शुष्क समशीतोष्ण

  • ग्रीष्म ऋतु में वर्षा
  • शीत ऋतु शुष्क

क्षेत्र: उत्तर भारत, चीन

3. Cs – भूमध्यसागरीय जलवायु

  • ग्रीष्म ऋतु गरम व शुष्क
  • शीत ऋतु मृदु व वर्षायुक्त

क्षेत्र: भूमध्यसागर, कैलिफोर्निया

✨ C = Comfortable | f = full rain | w = winter dry | s = summer dry

(D) शीतोष्ण महाद्वीपीय जलवायु

  • शीत ऋतु −3°C से कम
  • वार्षिक तापांतर अधिक
  • महाद्वीपीय प्रभाव

Df – आर्द्र महाद्वीपीय

पूर्वी यूरोप, कनाडा

Dw – शीत ऋतु शुष्क

साइबेरिया, मंचूरिया

Dfd / Dwd – उप-आर्कटिक

अलास्का, उत्तरी कनाडा

✨ D = Deadly Winter | d = extremely cold

(E) ध्रुवीय जलवायु

  • किसी भी महीने तापमान 10°C से कम
  • अत्यधिक ठंड
  • वर्षा हिम के रूप में

ET – टुण्ड्रा जलवायु

अल्प ग्रीष्म, काई व लाइकेन, क्षेत्र – उत्तरी कनाडा, साइबेरिया

EF – हिमाच्छादित जलवायु

वर्ष भर 0°C से नीचे, क्षेत्र – अंटार्कटिका

संकेत तापमान वनस्पति क्षेत्र
ET0–10°Cकाईउत्तरी कनाडा
EF0°C से नीचेनहींअंटार्कटिका
✨ E = Extreme Cold | T = Tundra | F = Frozen
Tags

Post a Comment

0 Comments

Post a Comment (0)

#buttons=(Ok, Go it!) #days=(20)

Our website uses cookies to enhance your experience. Check Now
Ok, Go it!